Олоҕу сыаналыахха, иллээх-эйэлээх буолуохха

Тыыл, үлэ ветерана,

СӨ үөрэҕэриитин туйгуна,

Учууталлар учууталлара

Пономарева Галина Николаевна

 

    «Мэҥэ–Хаҥалас Иккис Мэлдьэхси сиригэр улааппытым, үөскээбитим. Ыал соҕотох кыыһа этим, дьоллоох оҕо сааһым төрөппүттэрбин кытта ааспыта. 1941 үөрэх дьылыгар маҥнайгы кылааска киирбитим. Ити сыл Аҕа дойду Улуу сэрииитэ саҕаламмыта. Дьонум үөрэҕэ суох, колхуостаах дьон. Аҕам 40 саастаах, ийэм отуччалаах эдэр ыал этилэр. Аҕабар бронь биэрбиттэрэ. Тулаайах иитиллибит уол, суругу-бичиги билбэт эрээри, бэйэтэ хаһыаты ааҕарга үөрэммитэ, 91 сааһыгар бу олохтон барыар диэри хаһыатын ааҕа сыппыта.

Ити 1941 сыллаахха биһиги кыракый дэриэбинэбит олоҕо ытылла түспүтэ, барыбыт олохпут уларыйбыта. Үгүс киһи аармыйаҕа барбыта. Холобур, мин ийэм күтүөтэ, икки убайа, быраата — түөрт киһи аармыйаҕа барбыттара. Итилэртэн сэрии бүппүтүн кэннэ ийэм быраата эрэ төннөн кэлбитэ. Ити курдук ыал аайыттан Аҕа дойдуну көмүскүү норуот барыта туруммута.

Билигин санаатахха, Ийэ дойдуларын көмүскүү бараллар диэн, айдаана-куйдаана суох атаарбыттара. Армияҕа барааччылар оскуола дьиэҕэ мустан, онтон куоракка киирэн, оннук барбыттара. Ити курдук ыал аайыттан дьон мустан дэриэбинэҕэ аҕалартан ураты, бары кырдьаҕастар уонна оҕолор хаалан колхуоска үлэлээбиттэрэ. Сыл устата, сылы быһа оскуола оҕото кыһын үөрэнэ-үөрэнэ колхоһугар көмөлөһөр, туох баар үлэҕэ барытыгар үлэлииллэр. Дэриэбинэҕэ олорор оҕолор колхуос хотонугар үлэлииллэрэ, онтон ыраах олорооччулар сиэмэ ыраастыыллара. Холобур, 2 киилэ сиэмэ ыраастыыллара, бөхтөрү-сыыстары төттөрү төнүннэрэллэр.

Оскуолабыттан дьиэбитигэр ыксыырбыт. Тоҕо диэтэххэ, биһигини дьиэбитигэр үлэ күүтэрэ. Түннүк мууһун ыраастааһын, муоста харбааһын дуу буолбакка, оскуолан сорудаҕын толороҕун. Онон хас биирдии үлэлиир оҕоҕо үлэ күнэ диэн суруллар. Ол үлэ күнүнэн сыл бүтэһигэр дохуот диэн кэлэр. Ол арыы, эт буолара. Ону таһынан, билигин акция дииллэр дии, оннук ким туохтааҕынан таҥас тигэрбит. Итини барытын түргэн үлүгэрдик бүтэрэн туттарыахтааххын. Билиҥҥи курдук сап диэн суох. Маҕаһыын диэн олох да суоҕа. Саппыт иҥиир буолар. Сылгы атаҕын иҥиирин ылан, хатаран илдьи сынньан сап оҥосторбут. Киэһэ ийэҥ иистэнэригэр бэлэм оҥоруохтааххын. Куобах төбөтүн тириитэ кытаанах — ол кээнчэҕэ, кыбыаска барар. Куобах кулгааҕа үтүлүккэ барсара. Ити дьиэбитигэр хайаан да оҥоруохтаах үлэбит. Ол иһин, биһиги оскуолаҕа кэлэн иһэн оонньоон аралдьыйбакка, уруок бүттэ да, тута дьиэлиирбит. Ити курдук байыаннай балаһыанньа киирбитэ. Киһи бары улэлиир буолуохтаах, оҕо-эмээхсин диэн аахсыллыбат.

1937 сыллаахха оскуолабытыгар Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон  директорынан ананан кэлбитэ. Оҕолор кини айымньытын ″Үөрэнээччи уонна үөт түрэх″ сценка  туруоран көрдөрбүттэрэ. Итинник бэрт сэргэхтик олордохпутуна, сэрии саҕаламмыта. Оскуолабыт 150 сылыгар мустубуппутугар, Дмитрий Кононович ол сылларга хайдах үлэлээбитин, дьон олоҕо хайдах курдук ыараханын кэпсээбитэ. Биһиги нэһилиэкпит Майаттан 50-ча километр, онно сатыы отчуотун кэпсии, туттара тахсара. Кини оччолорго үөрэх эрэ отчуотун буолбакка, оскуола бэйэтин хайдах көрүнэ олорорун эмиэ отчуоттуура. Оччолорго оскуола халааҥка оһохтоох этэ. Үөрэнээччилэр мас бэлэмнээн саһаанныыллара.  Үгүс оҕо моҕотойдууллара, ол тириитин туттараллара, кутуругун ахсаанынан отчуоттууллара. Онтон оскуолабыт иһигэр учууталларбыт каарта оҥорон ыйаабыттара, ону сарсыарда үөрэнэ киирэргэ көрбүтүнэн киирэрбит. Сэрии хаамыытын харанан, онтон босхоломмут куораттары кыһылынан бэлиэтииллэрэ, ону көрөн наһаа үөрэрбит. Сэрии темалаах ″Священная война″, ″Интернационал″ курдук ырыалары үөрэтэн ыллыырбыт.  Переменаҕа хаама сылдьан үөрэтэр буоларбыт. Оччотоҕу тыа оҕолоро нууччалыы билбэппит, ырыа тылларын  учууталларбыт үөрэтэллэр, нойосуус билиэхтээхпит. Бэрэбиэркэлииллэр, билбит буоллаххына дьиэлиигин, билбэтэх буоллаххына хаһан билиэххэр диэри, киэһэ хараҥарыар да диэри олороҕун…

Онтон 1943 сыллаахха аармыйаттан контузияланан биир эдэр Петров диэн уол кэлбитэ. Оскуолаҕа байыаннай дьыала диэни үөрэппитэ, онон бары оскуола үөрэнээччилэрэ байыаннай үөрэҕинэн дьарыктанан барбыппыт. Армияҕа сылдьыбыт буолан оннук балаһыанньа олохтоммута, армейскай таҥастаммыппыт. Телогрейка, кур, бэргэһэ (куобах игин буотах, эр дьон бэргэһэтэ), ким этэрбэстээх, ким хаатыҥкалаах буоларбыт. Кумааҕынан санныгар эпилиэт оҥостон тиктэҕин. Строевойунан хаамарбыт, бэйэтэ наһаа үчүгэйдик нууччалыы саҥаран рапортыыра. Онтон зачет туттарарбыт. Саамай ыарахана ″ползти по-пластунски″ диэн. Онно олох разведкаҕа сылдьар, саһан барар саллааттар курдук сыылларбыт. Болдьохтоох сиргэр көстүбэккэ тиийиэхтээххин. Баран иһэн көстүбүт буоллаххына, хаттаан кэлэн сыыллаҕын. Сыра бөҕөнөн зачет ыларбыт. Өссө биир улахан зачет — тозовканан ытыы диэн баара. Киһи төбөтө уруһуйдаммыт мишень биэрэллэрэ. Ону өстөөҕү ытар курдук ытаҕын. Ол мишень боростуой уруһуй эрэ буолбакка дьэ өстөөҕү, дьиҥнээх фашиһы кытта сэриилэһэр курдук сананан ытаҕын. Саас сүрдээх ыарахан этэ, бадараанынан сыыллыы, бинтиэпкэнэн ытыы. Ол биһиги сэриигэ сылдьар дьоммут балаһыанньаларын эппитинэн-хааммытынан билиэхтээхпит диэн этэ.

Бааһырбыт байыастарга эмп бэлэмниирбит. Арыыга боярышник үүнэрэ, наһаа минньигэс отону хомуйарбыт. Биир да граммы түһэрбэккэ хомуйарбыт. Бары да аччык, тулаайах оҕолор буоллахпыт, биири эмэ сиэри гыннахха, ньиэмэс, фашист курдук көрөллөрө. Отонун туттараллар этэ.

 Итини таһынан, оскуолаҕа бэрээдэк наһаа кытаанах этэ. 1941-45 сылга диэри биир да охсуһар уол, этиһэр кыыс, айдаарар оҕо суоҕа. Тоҕо диэтэр бииргэ үөрэнэр оҕоҥ, бэйэҥ да аймаҕыҥ үс муннуктаах сурук, хара сурук туттаҕына аһынарбыт уонна хомойорбут, туох бааргынан көмөлөһө, ордуккуттан бэрсэ сатыыгын…

Аны дьоммутугар, сэрииһиттэргэ итии таҥас тигэрбит, үтүлүк, бэргэһэ. Үксүн куобах тириитин имитэн, куобах үтүлүк, куобах бэргэһэ тигэллэригэр көмөлөһөрбүт. Барыта кыайыы туһугар диэн буолара. Түмсэн олорон оонньуур, кэпсэтэр, оҕо оҕо курдук мэниктиир диэн суоҕа. Кэлин бары үөрэнэн да барбыппыт, буолуохтааҕын курдук ылыммыппыт. Аан маҥнай үлэбитин оҥоруохтаахпыт — от-мас тиэйиитэ, оскуолабыт сорудаҕа, үөрэхпит, үлэ фронугар көмөлөһүү…

Сэрии саҕанааҕы оҕо бириэмэни таах халтай бараабат…

Сааскы уу кэлиитигэр төгүрүччү ууга хаайтарарбыт, улахан дьон оҥочонон мырааҥҥа тахсан ынахтарын ыыллара. Онтон биһиги өрүс эстиитин кэмигэр балаҕаммыт үрдүгэр 3-4 күн олорорбут.

Кырдалга 10-ча ыал олороро, ″Сардаҥа″ колхуос киинэ буолан, 7 кылаастаах оскуолалаах этибит. Ол оскуолабытыгар Дьаҥхаады, Суотту нэһилиэктэриттэн,  итиэннэ чугастыы сытар дэриэбинэлэртэн  5-7 кылаас үөрэнээччилэрэ хайа ыалга баталларынан олорон үөрэнэллэрэ. Арыый улааттаҕына, 100-чэ оҕо үөрэнэрэ.

Ити иннинэ 1-2 сыл  наһаа кураан буолбута, ардах олох түспэт этэ. Кып-кыһыл түүлээх үөн бөҕө дэриэбинэбитигэр кыйбаҥнас буола түспутэ. Былыт бөҕө тахсар да, таммах ардах түспэт, чаҕылхан бөҕө саайар, баһаар бөҕө саҕаланар. Онуоха үрдүкү кылаас оҕолоро уот умулларыытыгар сылдьаллара.

Элбэх оҕо тулаайах хаалбыттара, аҕалара убайдара сэриигэ баран, ийэлэрэ ыалдьан-сүтэн, төгүрүк тулаайах хаалбыттара. Хата, биһи оскуолабытыгар интернат тэриллибитэ, инньэ гынан тулаайах хаалбыт оҕолор онно эбинэн, аһаан-иитиллэн син киһи буолбуттара. Ити 5 сыл устата биһиги 14-15-тээх оҕолор улахан дьон курдук улаата охсон хаалбыппыт, санаабыт уларыйбыта. Бэйэ-бэйэбитигэр сыһыаммыт эмиэ уларыйан, били тулаайах хаалбыт оҕолорбутун аһына көрөрбүт, ким оонньуурунан, ким аһынан-таҥаһынан көмөлөһөн (туох атын ас баар буолуой, лэппиэскэ игин эрэ буолаахтаатаҕа), бары биир дьиэ кэргэн курдук буолан хаалбыппыт. Ити биһиэхэ олохпут тухары үгэс буолан хаалла.

Бэйэ-бэйэҕэ кыһамньы, кыра сааспытыттан иҥэриллэн хаалбыт. Ону биир да учуутал, биир да киһи маннык гыныҥ, оннук гыныҥ диэбэтэҕин да иһин, бэйэбит көрө сылдьан, олоххо сүрдээх боччумнаахтык сыһыаннаһар, бэйэбитин бэйэбит дьаһанар дьон буолан хаалбыппыт. Ити сыллар биһиэхэ дьону, олоҕу сыаналыырга, аһыныгас буоларга үөрэппиттэрэ, кыһалҕалаах сыллар этилэр. Ол иһин биһиги, оччотооҕу оҕолор, бу билиҥҥи кырдьаҕастар нүһэр соҕуспут, эмоциябытын наһаа туттунар буолан хаалбыппыт. Ардыгар билиҥҥи ыччаттарбытын да кытта сыһыаҥҥа күчүмэҕэйдэри үөскэтэр, оҕолорбут тоҕо саҥарбаккын, туох буоллун диэн элбэхтик ыйыталлар. Бу бүгүн сэрии кэмин ахтан кэпсиэхтээхпин диэн санааттан бөөлүүн аанньа утуйбатым, оччотооҕу хартыына харахпар көстөн кэлэ тураллар.

1943 сыллаахха биһиэхэ икки атаҕа иккиэннэрэ мас атахтаах киһи кэлбитэ. Быһа ыттараахтаабыт. Билиҥҥи курдук протезтар суохтар. Ол учууталбыт Роман Степанович Атласов диэн кэнники суруйааччы, композитор буолбута. Кини саха тылын урогун биэрэрэ. Оскоулаҕа кэлэн иһэрин ыраахтан көрөбүт, уруогар тыыммакка да, хамсаабакка да олорон истэбит. Ол сэрии эмсэҕэлэппит учууталбытын көрөн, сэрии киһини маннык оҥорор эбит диэн көрөрбүт.

1945 сыллаахха сир-дойду үрдүгэр Кыайыы бырааһынньыга буолбута. Ол сыл кыайыы ыһыаҕа буолбута. Онно дакылаат буолбута. Оҕонньоттор, эмээхситтэр, кэргэттэрин сүтэрбит огдооболор мустубуттара. Ол ыһыах уруй айхал, үөрүү-көтүү ыһыаҕа буолбаккка, хайдах эрэ харах уулаах түмсүү буолан ааспыта. Санаатахпына мин билигин да долгуйабын…

Сэрии диэн куһаҕан, хас киһиэхэ барытыгар охсуулаах. Сэрии буолбатар ханнык….

Кэлин мин сааһыран баран көрдөхпүнэ, мин көлүөнэм дьоно бары олоҕу сыаналаан, ырыҥалаан көрөбүт… Уруккуну сөргүтүмэ дииллэр, билиҥҥинэн, күннээҕинэн олоруҥ, атаххыт тумсун эрэ көрүнүмэҥ диэни биһиги көлүөнэ дьон өйдөөбөппүт. Үйэлэрбит тус туһунан…

 Сэрии диэн биһиги олохпутугар тугуй⁉ Сэрии диэн куттал, өлөрсүү, кыргыһыы, харах уута — итинник өйдөбүл хаалбыт.

Аймах аймаҕынан булсан, кэпсэтэн-испэтэн санааҕытын атастаһан, дууһаҕытын, эккитин-хааҥҥытын бөҕөргүтүнэ олоруҥ. Дэриэбинэлэргэ  түөлбэнэн бары биир буолуохха наада. Өйдөһүөххэ, өйөһүөххэ, иллээхтик олоруохха».